Στήσιμο & Ρύθμιση Οργάνου (Setup)

Το στήσιμο του οργάνου είναι η σωστή διευθέτηση μιας πληθώρας παραμέτρων που συναντάμε σε ένα χορδόφωνο όργανο.  Ως μουσικοί, έχουμε δύο θεμελιώδεις απαιτήσεις. Την μέγιστη απόδοση του οργάνου, αλλά και την άνεση μας κατά την χρήση του. Και ακριβώς αυτές τις απαιτήσεις, είναι που προσπαθούμε να καλύψουμε με ένα ακριβές ρύθμισμα του οργάνου.

Σε αυτό το σημείο να τονίσουμε κάτι. Το στήσιμο ενός οργάνου, κοινώς σετάρισμα ή setup, είναι ένας κύκλος απομονωμένων ρυθμίσεων, αλλά απόλυτα αλληλένδετων μεταξύ τους. Αρκετές φορές μας επισκέπτονται μουσικοί, και μας λένε " Θέλω να μου σετάρεις την κιθάρα, αλλά να κοιτάξεις την βέργα, να δεις το intonation, αν γίνεται να χαμηλώσουν και οι χορδές..." και ούτω καθεξής.  

Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε, ότι δεν γίνεται να πειράξουμε ένα εξάρτημα ή μια διάταξη, χωρίς να επηρεάσουμε και τις υπόλοιπες παραμέτρους. Ούτε το όργανο γίνεται να στηθεί με ακρίβεια, αν δεν ξέρουμε να ρυθμίζουμε έστω και μία από αυτές. Κάθε ρύθμιση επαναλαμβάνεται, για τον λόγο ότι έχει επηρεαστεί ακαριαία από τις προηγούμενες ρυθμίσεις σε κάποια άλλη διάταξη, μέχρι το όργανο να σταθεροποιηθεί στο επιθυμητό στήσιμό του. Την μέγιστη απόδοση του οργάνου, την εξασφαλίζουμε όταν οι εξαναγκασμένες σύνθετες ταλαντώσεις των χορδών γίνονται ομαλά και με διάρκεια. 

Αυτές οι ταλαντώσεις, θα ενεργοποιήσουν και το αντηχείο ή τις μαγνητικές κεφαλές του οργάνου.  Ανάλογα την δομή και την ποιότητα της χορδής, της ταλάντωσης και του ηχείου (ή μαγνητικής κεφαλής), θα διαμορφωθεί και η τελική χροιά του μουσικού οργάνου. Με απλά λόγια, η μέγιστη απόδοση επιτυγχάνεται όταν όλες οι νότες που παράγει το όργανο ακούγονται καθαρά, με ένταση, διάρκεια, ισορροπημένες δυναμικές και αναλλοίωτη  τονικότητα σε όλη την έκταση της ταστιέρας.

Για να τεθούν σε ταλάντωση οι χορδές, χρειάζεται ένας διεγέρτης. Αυτός είναι ο εκτελεστής του οργάνου. Οπότε, πρέπει να προσαρμόσουμε το όργανο στα χέρια του και την ανατομία του. Ανάλογα με το ύφος και την τεχνοτροπία του μουσικού, το ρεπερτόριο του, καθώς και την ευχέρειά του στην εκτέλεση, το όργανο θα στηθεί διαφορετικά. Και αυτό όχι μόνο για την άνεση του μουσικού, αλλά και για να αποφύγουμε τραυματισμούς μυών και τενόντων. Επιπρόσθετοι παράγοντες για την σωστή ρύθμιση του οργάνου, είναι η δομή και η κλίμακα του, ο περιφερειακός του εξοπλισμός, ο τύπος των χορδών και το κούρδισμα. 

Όλοι αυτοί οι παράγοντες, είναι αλληλένδετοι μεταξύ τους και πρέπει να υπολογίζονται εξίσου. Το συμπέρασμα είναι, ότι ένα εξατομικευμένο στήσιμο - ρύθμιση (setup) του οργάνου, δεν βασίζεται σε μια πανομοιότυπη φόρμα με γενικευμένες ρυθμίσεις που θα βρούμε στο διαδίκτυο ή σε κάποιο εγχειρίδιο. -Ποτέ ένα όργανο δεν φέρει το ίδιο στήσιμο με ένα άλλο. Θα αποκτήσει την δική του, μοναδική προσωπικότητα. Το τελικό αποτέλεσμα, προκύπτει από μία σειρά αρκετών ρυθμίσεων, άρρηκτα συνδεδεμένων μεταξύ τους.
Όπως:

Στόχος είναι να δημιουργήσουμε μια κύρτωση στην επιπεδότητα του μάνικα κατά το μήκος του, ή οποία θα επιτρέπει στο πλάτος ταλάντωσης της χορδής, να πάλλεται ομαλά χωρίς παρεμπόδιση από την ταστιέρα. Υπερβολικά ευθυγραμμισμένος μάνικας, θα προκαλεί τριγμό (ταστάρισμα) στις πρώτες θέσεις (χαμηλές νότες) του οργάνου. 

Δεν νοείται ρυθμισμένο όργανο, όταν στις χορδές δεν αποδίδεται μια ακριβή ισοϋψή ακολουθία μεταξύ τους όπως και αν δεν ισαπέχουν μεταξύ τους. Η ισοϋψή ακολουθία, μπορεί να είναι επίπεδη ή καμπυλωτή.  Βασικό κριτήριο είναι η εγκάρσια καμπυλότητα (radius) που φέρει η ταστιέρα, αλλά επηρεάζεται και από άλλου παράγοντες. Όλα τα τοξωτά όργανα, φέρουν καμπύλη για να είναι εφικτή η χρήση τους με δοξάρι.

Ακουστικές και ηλεκτρικές κιθάρες παρουσιάζουν καμπύλη, για ευκολία εκτέλεσης συγχορδιών και σηκωμάτων (bending). Λαϊκά και παραδοσιακά όργανα, καθώς και οι κλασσικές κιθάρες φέρουν επίπεδη ταστιέρα. Μεγάλη προσοχή δίνεται και στην αναμεταξύ τους απόσταση των χορδών, με σημαντικό παράγοντα και το διαμέτρημά τους. Ρυθμίζεται από την γέφυρα και τον καβαλάρη, με τους ίδιους τρόπους που γίνονται και οι ρυθμίσεις για το ύψος των χορδών.

Στόχος να βρίσκονται οι χορδές στο βέλτιστο ύψος από την ταστιέρα, ώστε να επιτρέπουν μεν άνεση στην χρήση του οργάνου, αλλά διαύγεια στις νότες, με ένταση και διάρκεια, σε όλο το μήκος της ταστιέρας. Πολύ χαμηλά οι χορδές, και θα παρουσιάζεται τριγμός η μειωμένη ένταση. Επίσης μπορεί να διακόπτεται η ταλάντωση (ο ήχος) όταν σε ταστιέρες με μεγάλη καμπυλότητα (radius) πραγματοποιούνται σηκώματα (bending) των χορδών. 

Πολύ ψηλά οι χορδές, και το όργανο θα είναι δύσκολο, κοινώς "σκληρό" στην χρήση του. Επίσης θα παρουσιάζεται μεγαλύτερη αλλοίωση στην τονικότητα των φθόγγων κατά τις δακτυλοθεσίες. Ρυθμίζεται, διαμορφώνοντας την γέφυρα και τον καβαλάρη του οργάνου. Συνήθως με κατσαβίδια ή κλειδιά allen, για γέφυρες μεταλλικής κατασκευής, με ξυλουργικά εργαλεία για γέφυρες ξύλινης ή συνθετικής κατασκευής.

Μέχρι εδώ, είδαμε τις παραμέτρους όπου εμπλέκονται για την βέλτιστη απόδοση του οργάνου, αλλά και για την άνεση του μουσικού. Ας δούμε τώρα αυτές, όπου αφορούν αποκλειστικά την ηχητική απόδοση του οργάνου. 

Ορίζει το τονικό ύψος (οκτάβα) που θα ηχεί το κάθε όργανο. Θεωρούμε δεδομένο ότι κάθε όργανο είναι κατασκευασμένο για συγκεκριμένες οκτάβες και συγκεκριμένη κλίμακα (μήκος οργάνου) και επιλογή του μουσικού αν ταιριάζει στα χέρια του ή όχι.   Όμως πάνω στο κάθε όργανο, το μήκος της κάθε χορδής, μπορεί να διαφοροποιείται. Τα δομικά χαρακτηριστικά των χορδών, είναι το υλικό κατασκευής, η πυκνότητα, η σκληρότητα και το διαμέτρημά τους. Τα χαρακτηριστικά αυτά επηρεάζουν την θέση έναρξης της ταλάντωσης, δηλαδή του στάσιμου κύματος που δημιουργείται όταν πάλλεται η χορδή. Η ταλάντωση της χορδής δεν ξεκινάει υποχρεωτικά στο σημείο που απελευθερώνονται οι χορδές από την γέφυρα και τον καβαλάρη.

Ας παρατηρήσουμε αρκετά χορδόφωνα όργανα. Θα δούμε, ότι όσο αυξάνεται το διαμέτρημα της χορδής, το σημείο απελευθέρωσής της από την γέφυρα του οργάνου, μετακινείται σταδιακά προς τα πίσω σε συνάρτηση με την λεπτότερη χορδή. Αυτό συμβαίνει διότι η παχύτερη χορδή χρειάζεται λίγο περισσότερο χώρο για να αρχίσει την ταλάντωσή της. Στα άταστα όργανα, οι φθόγγοι του οργάνου ορίζονται από τους δακτυλισμούς του μουσικού. Η ακρίβειά τους οφείλεται στην ικανότητά του. Οπότε δεν μας απασχολεί ιδιαιτέρως το μήκος των χορδών αναμεταξύ τους για την ακριβή συνήχησή τους.

Πρόκειται όμως για το σύστημα που προσφέρει μια σχετικά απόλυτη συμμετρία, και δυνατότητα για μετατροπίες σε οποιαδήποτε τονικότητα.  Με τα πολλά, αυτό που πρέπει να ρυθμίσει ο τεχνικός με το μήκος της χορδής, είναι ή όσο το δυνατόν μικρότερη απόκλιση (διαφωνία) των φθόγγων σε όλο το μήκος της ταστιέρας.

Ρυθμίζεται από την γέφυρα του οργάνου. Είτε με κατσαβίδι, είτε με κατεργασία χρησιμοποιώντας λίμες. Τα τελευταία χρόνια έχουν παρουσιαστεί τεχνοτροπίες για την ρύθμιση του μήκους χορδής και από τον καβαλάρη. 

Υποχρεωτικά εξαρτήματα σε όλα τα έγχορδα. Σε αυτά στηρίζονται τα δύο άκρα των χορδών μας, ώστε να διαμορφωθούν τα ύψη και τα διαστήματά τους. Βασικό τους χαρακτηριστικό, το υλικό κατασκευής. Τα συναντάμε από κόκαλο, ξύλο, μέταλλο, πλαστικό, γαλάλιθο, άλλα συνθετικά υλικά, ή μίξη αυτών. Η πυκνότητα, η σκληρότητα και το πορώδες του υλικού κατασκευής, θα συντελέσουν στην διάρκεια ταλάντωσης της χορδής και το τελικό ηχόχρωμα του οργάνου.

Οι εγκοπές πάνω στους καβαλάρηδες και τις γέφυρες είναι οι οδηγοί των χορδών και πρέπει να βρίσκονται σε απόλυτη ακρίβεια με το διαμέτρημά τους.  Ακόμα και οι γωνίες που σχηματίζουν οι χορδές προς τα κλειδιά χορδίσματος και την χορδιέρα επηρεάζουν αρκετά το στήσιμο του οργάνου. Περισσότερες πληροφορίες στην Κατασκευή Καβαλάρη & Γέφυρας.

 Υπάρχουν σε όλα τα όργανα στα οποία οι χορδές δεν δένονται κατευθείαν πάνω στη γέφυρα, αλλά στην άκρη του αντηχείου του οργάνου.ΤΟ εξάρτημα που μεσολαβεί, είναι η χορδιέρα. Σε κάποια όργανα όπως τα τοξωτά ή τις archtop κιθάρες, τίθεται σε ταλάντωση από την ενέργεια που μεταφέρουν οι χορδές .

Το υλικό κατασκευής (συνήθως ξύλο η μέταλλο), η μάζα της χορδιέρας και το μήκος της, είναι από τους βασικούς συντελεστές που μπορούν να επηρεάσουν αυτή την ταλάντωση και την τελική χροιά του οργάνου.

Ως γνωστόν, τα κλειδιά χορδίσματος θα καθορίσουν την ταχύτητα και την ακρίβεια του κουρδίσματος. Είναι ξύλινα ή μεταλλικά και μπορούν να φέρουν πλαστικούς άξονες. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό τους που συνήθως περνάει απαρατήρητο, είναι η μάζα τους. Εξαιτίας της καθορίζεται η ισορροπία του οργάνου πάνω στο σώμα του μουσικού, αλλά σε πολλές περιπτώσεις και η διάρκεια ταλάντωσης των χορδών. Βαριά κλειδιά θα προκαλέσουν το όργανο να γέρνει προς το μέρος τους και να κουράζει το χέρι του μουσικού.

Όμως θα προσφέρουν περισσότερη διάρκεια ταλάντωσης, γιατί μειώνουν την ελαστικότητα του μάνικα και αυξάνουν την αδράνεια του. Κάτι στο οποίο δεν δίνεται ιδιαίτερη προσοχή  από τους περισσότερους μουσικούς, είναι ο τρόπος που δένουν και τυλίγουν τις χορδές στα κλειδιά. Η ομαλότητα της περιέλιξης στον άξονα του κλειδιού, το μήκος της περιέλιξης, σε συνδυασμό με την γωνία που δημιουργεί η χορδή σε σχέση με τον καβαλάρη, θα διαμορφώσουν την ποιότητα του κουρδίσματος και την διάρκεια ταλάντωσης.

Είναι οι δεσμοί πάνω στον μάνικα, οι οποίοι ορίζουν τα τονικά διαστήματα. Τα τάστα είναι συνήθως μεταλλικά και σταθερά πάνω στο όργανο, χωρίς την δυνατότητα μετακίνησής τους από τον μουσικό. Οι μπερντέδες αντιθέτως, είναι από νάιλον πετονιά (παλιότερα από έντερο) και είναι δεμένοι πάνω στον μάνικα. Ο μουσικός μπορεί να τους μετακινήσει ώστε να ορίσει ο ίδιος τα μουσικά διαστήματα που θα ηχεί το όργανο. Τάστα φέρουν ως επί το πλείστον τα όργανα της δυτικής μουσικής, που βασίζονται στο ισοσυγκερασμένο τονικό σύστημα. Όπως η κιθάρα, το μπάσο, το μπουζούκι, το λαούτο και ο τζουράς. Μπερντέδες φέρουν τα όργανα ανατολίτικων μουσικών, ή όργανα που χρησιμοποιούνται σε ασυγκέραστα τονικά συστήματα.

Για παράδειγμα το σάζι, η λάφτα και ο ταμπουράς. Γίνεται κατανοητό, ότι ο ρόλος των τάστων ή των μπερντέδων, είναι να ορίζονται σωστά τα μουσικά διαστήματα των κλιμάκων των δυτικών, ή οι "δρόμοι" και τα "μακάμια" της ανατολίτικης μουσικής. Στόχος για όλα τα ιδιώματα, η σωστή αρμονία του οργάνου σε όλο το μήκος της ταστιέρας. Το υλικό κατασκευής, η σκληρότητα, το μέγεθος και ο τρόπος εφαρμογής των δεσμών πάνω στον μάνικα, επηρεάζουν την τελική χροιά του οργάνου, καθώς και την διάρκεια (sustain) ταλάντωσης της χορδής. Τις ιδιότητες τους, τις αναλύουμε καλύτερα στην Επισκευή - Αλλαγή Τάστων & Μπερντέδων.

Τα δύο συχνότερα συστήματα, είναι αυτά που βασίζονται στον πιεζοηλεκτρισμό ή στον ηλεκτρομαγνητισμό. Τα πιεζοηλεκτρικά συστήματα τα συναντάμε κυρίως σε ακουστικά όργανα, δηλαδή αυτά που ακούγονται χωρίς την υποχρεωτική χρήση ενός ενισχυτή. Τα ηλεκτρομαγνητικά συστήματα τα συναντάμε κυρίως σε συμπαγή όργανα, όπου αδυνατούν να ακουστούν χωρίς την χρήση ενισχυτή. Ηλεκτρικές κιθάρες και μπάσα δηλαδή, αλλά μπορούμε να τα συναντήσουμε και σε ακουστικές κιθάρες ή μπουζούκια.

Βασική προϋπόθεση για την λειτουργία των ηλεκτρομαγνητικών συστημάτων, είναι ο οπλισμός των οργάνων με μεταλλικές χορδές. Η θέση τοποθέτησης των συστημάτων, ο τρόπος και η ποιότητα εφαρμογής πάνω στο όργανο, θα καθορίσουν την ένταση και το ηχόχρωμα του τελικού ήχου, αποδιδόμενο από κάποιον ενισχυτή. Περισσότερες λεπτομέρειες, στην Επισκευή, Τροποποίηση & Αναβάθμιση Ηλεκτρικού Κυκλώματος όπως και στην Επισκευή -Τροποποίηση Μαγνητικών Κεφαλών. 

Η πηγή του κακού.  Όλα τα χορδόφωνα όργανα δομούνται για την μετατροπή της μηχανικής ταλάντωσης των χορδών σε ακουστική. Δυστυχώς δεν δίνεται πάντα η πρέπουσα προσοχή στις χορδές. Το κράμα ή η σύνθεσή τους, η σκληρότητα, η ελαστικότητα, η πυκνότητα, το διαμέτρημα, η περιέλιξη, η υφή τους και η παλαιότητά τους, παίζουν καθοριστικό ρόλο. Η διάβρωση και οι ρύποι που συσσωρεύονται πάνω  στις χορδές, αποδυναμώνουν την ισχύ του οργάνου, το καθιστούν μουντό προκαλώντας γενικότερα προβλήματα στο σωστό στήσιμό του.

Ακόμα και χορδές γυαλιστερές και αχρησιμοποίητες πάνω σε όργανο, αν έχουν μείνει για μεγάλη περίοδο, θα έχουν χάσει την πολυπόθητη ελαστικότητά τους επηρεάζοντας το πλάτος ταλάντωσής τους, αφοπλίζοντας ένα πλούσιο και γυαλιστερό ηχόχρωμα στο όργανο. Για αυτό τον λόγο, δεν είναι φρόνιμο να αλλάζουμε μεμονωμένα μια σπασμένη χορδή, όταν οι υπόλοιπες κινδυνεύουν να καταρρεύσουν και αυτές σύντομα. Επίσης, είναι αδύνατο να επιτευχθεί ένα σωστό στήσιμο οργάνου με ακριβείς και σταθερές ρυθμίσεις, χωρίς καινούριες χορδές.

Τέλος, οι ρυθμίσεις στο εκάστοτε μουσικό όργανο και τον εξοπλισμό του, επιτυγχάνονται με διαφορετικό τρόπο ανάλογα τον τύπο του. Στα ηλεκτρόφωνα όργανα, συνήθως πραγματοποιούνται εύκολα, με δυνατότητα διόρθωσης των λαθών και αστοχιών καθώς είναι κατασκευασμένα για να ρυθμίζονται με κατσαβίδια, κλειδιά allen και καρυδάκια.  Στα ακουστικά όργανα, απαιτείται χειρισμός διαφόρων εργαλείων κατεργασίας ξύλου και σκληρών υλικών. Για παράδειγμα σκαρπέλα, πλάνες, λίμες και ράσπες. Περιθώριο λάθους δεν υπάρχει. Σε περίπτωση αστοχίας, θα χρειαστεί αντικατάσταση του εξαρτήματος ή του μέρους του οργάνου που κατεργαζόμαστε.  Να επισημάνουμε ότι σε όργανα όπου σκοπεύεται να πραγματοποιηθούν σημαντικές αλλαγές στην διάταξη τους, όπως επισκευές, αλλαγή περιφερειακού εξοπλισμού, αλλαγή ή τρίψιμο τάστων κλπ, χρησιμοποιείται αρχικά  ένα σετ χορδών ίδιο με αυτό που θα φέρει το όργανο στο τέλος, γιανα ελεγχθεί η κατάσταση του οργάνου και να πραγματοποιηθούν όλες οι αρχικές ρυθμίσεις. Μόλις προσεγγίσουμε το επιθυμητό στήσιμο του οργάνου,  θα οπλιστεί με τις νέες χορδές, οι οποίες δεν θα έχουν δεχτεί καταπόνηση, στρεβλώσεις και αλλοιώσεις, για να μπορέσει το όργανο να αποδώσει το μέγιστο στα χέρια του μουσικού.